საქართველო

ქართული ხელნაწერი წიგნი
ელექტრონული ალბომი

ოპიზა. ოპიზის მონასტერი, რომელიც მდებარეობს იმერხევში, კლარჯეთის სამწიგნობრო ცენტრებს შორის უძველესია. ტაო-კლარჯეთის სამონასტრო მშენებლობათა უტყუარი მემატიანის, გიორგი მერჩულის ცნობით, VIII საუკუნის ბოლოს ოპიზის მონასტერი უკვე არსებობდა. სამხრეთ საქართვეოში გადასული გრიგოლ ხანძთელი თავდაპირველად ოპიზაში დადგა, ხანძთის მშენებლობაშიც მხოლოდ ოპიზელი მამები დაეხმარენენ, რადგან იმ ხანად, ამ მონასტრის გარდა, არ იყო "თინიერ ოპიზისა". IX ს-ში ოპიზა განუახლებია აშოტ კურაპალატს, გუარამ მამფალის ძეს და თავადაც იქ არის დაკრძალული. მასვე აუგია სატრაპეზო, ანუ სემინარია. ამ ცნობას ადასტურებს ოპიზის ბარელიეფი, რომელსაც შემოუნახავს ქტიტორის, აშოტ კურაპალატის, გამოსახულება, რომელსაც თავისი აგებული ტაძარი უფლისათვის მიაქვს, რაც ხაზგასმით აღნიშნავს, რომ ბაგრატიონებს მეფობის უფლება თვით ზეცით აქვთ დამტკიცებული.

ოპიზის მონასტერი XI საუკუნეში ბაგრატ IV-ის ზეობის დროს კიდევ უფრო გაძლიერდა. მის შესახებ საინტერესო ცნობას იძლევა ბაგრატ IV-ის მდივანმწიგნობრულით დაწერილი ეტრატის სიგელი, რომელიც შეეხება მიძნაძორელი და ოპიზელი მამების საადგილმამულო დავას.

ოპიზაში სხვადასხვა დროს მოღვაწეობდა არაერთი ქართველი მწიგნობარი და სასულიერო მოღვაწე. ესენი არიან: გრიგოლ ხანძთელი, მიქაელ პარეხელი, სერაპიონ ზარზმელი, გიორგი მაწყვერელი, ათანასე ოპიზელი, ბეშქენ და ბექა ოპიზრები, ილარიონ ოპიზელი და სხვ. X საუკუნის მოღვაწეს, გრიგოლ ოპიზელს, 913 წელს გადაუწერია ამჟამად ათონის მთაზე დაცული სახარება. XI ს-ის ბოლოს მოღვაწე ათანასე ოპიზელს პარაკლიტონის ტექსტი 1093 წელს გადაუწერია გიორგი მთაწმიდელის ნუსხიდან და შეუვსია საწელოწდო იადგართაგან გამოკრებილი მასალით.

XII საუკუნის ოპიზელ მოღვაწეთა შორის გამორჩეული არიან ბეშქენ და ბექა ოპიზარები, რომელთაგან პირველს მოუჭედავს ბერთის ოთხთავის სახელით ცნობილი წიგნი, მეორეს კი – წყაროსთავის ოთხთავი. სტილითა და ხასიათით ბეშქენის ნამუშევარს ერთგვარი არქაიზმი ახასიათებს და ის, ბექათან შედარებით, უფროსი თაობის ოსტატია. ბერთის ოთხთავი ბეშქენის ერთადერთი ნამუშაკევია, ბექას კი სამ ნამუშევარს მოუღწევია. ესენია: ანჩის ხატის ჩარჩოს ოქრომქანდაკებლობის საუკეთესო ნიმუში და კიდევ ერთი სახარება, რონელიც წყაროსთავისა ყოფილა. ოქრომქანდაკებელს ის დავით სოსლანის სიცოცხლეში მოუჭედავს. ხელნაწერი ამჟამად სახელმწიფო არქივშია დაცული. ოპიზის მონასტერი მონგოლთა ხანის შემდეგ აღარ იხსენიება. როგორც ჩანს, დამპყრობელთა ძალადობის შედეგად მოისპო მონასტერიცა და მისი სამწიგნობრო კერაც.

ხანცთა. საყოველთაოდაა ცნობილი, რომ კლარჯეთის სამონასტრო და კულტურულ-ლიტერატურულ კერებს შორის საყრდენი იყო ხანძთის უდაბნოს მონასტერი, რომელიც, როგორც გრიგოლ ხანძთელის აგიოგრაფი მოგვითხრობს, ამქვეყნიური ცხოვრებისაგან გამდგარ პირთა საუკეთესო სამყოფს წარმოადგენდა. ხანძთის მონასტრის დამაარსებელის, VIII-IX საუკუნეების მოღვაწის, ტაო-კლარჯეთის უდაბნოთა მაშენებელის - გრიგოლ ხანძთელის - სახელთანაა დაკავშირებული მძლავრი სამონასტრო თუ სამწიგნობრო მოღვაწეობა.

გრიგოლ ხანცთელის მემატიანე გიორგი მერჩულე ხანცთის ადგილმდებარეობას ოპიზის მახლობლად, კლარჯეთში, უთითებს. დღესდღეობით, საყოველთაოდ გაზიარებული თვალსაზრისით, რომელიც ნ. მარმა წამოაყენა, ხანცთის მონასტრად მიჩნეულია ბაზილიკური ეკლესია, ე.წ. "ნუკა საყდარი", მდებარე ფორთის ზემოთ, მდინარე კარჩხალის პირას ძალზე მაღლა, ციცაბო კლდეზე.

მონასტრის დამაარსებელმა და ტაო-კლარჯეთში სამონასტრო ცხოვრების სულისჩამდგმელმა გრიგოლ ხანცთელმა აშოტ კურაპალატის თანამოაზრისა და თანამდგომის, Gგაბრიელ დაფანჩულის ნივთიერი დახმარებით ააშენა ხანცთის სავანე, რამაც საფუძველი ჩაუყარა ტაო-კლარჯეთის ქართულ ბერმონაზვნობასა და სამონასტრო ცხოვრებას. წმიდა მამის მოღვაწეობას მიმბაძველნი გამოუჩნდნენ, ამ მხარეს სხვებმაც მიაშურეს და ტაო-კლარჯეთში გაჩაღდა საეკლესიო-სამონასტრო მშენებლობა.

ცთის ადგილმდებარეობას ოპიზის მახლობლად, კლარჯეთში, უთითებს. დღესდღეობით, საყოველთაოდ გაზიარებული თვალსაზრისით, რომელიც ნ. მარმა წამოაყენა, ხანცთის მონასტრად მიჩნეულია ბაზილიკური ეკლესია, ე.წ. "ნუკა საყდარი", მდებარე ფორთის ზემოთ, მდინარე კარჩხალის პირას ძალზე მაღლა, ციცაბო კლდეზე.

გრიგოლ ხანცთელს გააზრებული ჰქონდა, რომ მის მიერ დაარსებული მონასტერი მწიგნობრობის კერად უნდა ქცეულიყო. მისი მეისტორიე არაერთგზის აღნიშნავს წმიდა მამის განსწავლულობასა და სიბრძნისმოყვარეობას. გიორგი მერჩულის ცნობით, მას შეუდგენია ხანცთის მონასტრის ქტიტორული ტიპიკონი, "სიბრძნით განსაზღვრებული და მეცნიერებით გაბრწყინვებული", ასევე "საწელიწდოი იადგარი". გიორგი მერჩულის გადმოცემით, "აწ არს ხანცთას ხელითა მისითა დაწერილი სულისა მიერ წმიდისა საწელიწდოი იადგარი". "დაწერილი" ძველი ქართულ წყაროებში გადაწერილსაც ნიშნავს და ახლად დაწერილ ორიგინალურ ნაწარმოებსაც.

ხანცთის სამწიგნობრო ტრადიციები კარგა ხანს გრძელდებოდა. ამ კერაში აღიზარდნენ და მოღვაწეობდნენ არსენ საფარელი, ეფრემ მაწყვერელი, მაკარი ლეთეთელი, გიორგი მერჩულე, მოსე ხანცთელი და სხვ. არსენ საფარელი გრიგოლ ხანცთელის მეთვალყურეობით აღიზარდა და შექმნა საყურადღებო ისტორიულ-ლიტერატურული ხასიათის თხზულებები, რაც მიანიშნებს ხანცთის მონასტრის ჯეროვან სასწავლო ტრადიციებზე, რომელსაც სარწმუნოებრივ-ეროვნული იდეოლოგია ედო საფუძვლად.

ხანცთაში აღიზარდა ეფრემ მაწყვერელი, რომელიც გრიგოლმა ქართლში დაიმოწაფა. ეფრემის მეშვეობით ქართულ ეკლესიას მიენიჭა მირონის კურთხევის ადგილზე უფლება 856 წელს იერუსალიმის პატრიარქის, სერგის, თანხმობით. ამ მნიშვნელოვანმა ფაქტმა წინ წასწია ეკლესიის ავტოკეფალიის მოპოვების საქმე, რაც 1021-1022 წლებში წარმატებით დაგვირგვინდა კიდეც.

ხანცთის მონასტერს მჭიდრო თანამშრომლობა და კონტაქტები ჰქონდა საზღვარგარეთ, კერძოდ, ახლო აღმოსავლეთის კულტურის კერებში მოღვაწე ქართველ მწიგნობრებთან. Gგიორგი მერჩულის ცნობით, კონსტანტინეპოლში სიახლეების გასაცნობად მიმავალ გრიგოლს იერუსალიმს მიმავალი ერთ-ერთი მეგობრისათვის უთხოვია საბაწმიდის ტიპიკონის გადაწერა და ჩამოტანა. საბაწმიდაში გაუგრძელებია მოღვაწეობა ხანცთასა და მამა გრიგოლთან დაკავშირებულ მოღვაწეს, მაკარი ლეთეთელს, რომელიც პირველი თარიღიანი ხელნაწერის 864 წლის სინური მრავალთავის გადაწერაში იღებდა მონაწილეობას.

X საუკუნეში ხანცთელი მოღვაწე იყო გრიგოლ ხანცთელის ბიოგრაფი გიორგი მერჩულე. მას წმიდა მამისა და მისი ძმების ღვაწლის მივიწყება დიდად აწუხებდა, ამიტომაც მიუყვია ხელი მათი საქმიანობის აღწერისათვის. თხზულება ავტორს ხანცთაში დაუწერია. მას ცნობები შეუკრებია, გამოუყენებია მხოლოდ სარწმუნო ცნობები. მუშაობის პროცესში ეხმარებოდნენ ხანცთის წინამძღოლი თეოდორე და მისი ძმა იოვანე. გიორგი მერჩულეს გრიგოლ ხანცთელის ცხოვრება აღუწერია გრიგოლის გარდაცვალებიდან 90 წლის შემდეგ, 951 წელს.

გიორგი მერჩულის ბიოგრაფია ნაკლებადაა ცნობილი, მაგრამ მისი შექმნილი თხზულების მიხედვით, მისი ბრწყინვალე განათლება დასტურდება. იგი სამონასტრო ცხოვრების მოტრფიალედ გვევლინება, განსაკუთრებით აღნიშნავს ბერ-მონაზონთა, მოწესეთა უპირატესობას საერო პირებსა და თეთრ სამღვდელოებასთან შედარებით. იგი უდაბნოსა და მონასტრების ბინადართა მიმართ განსაკუთრებულ პატივისცემასა და მოწიწებას გამოხატავდა, რადგან "მარტვილნი ერთსა ხოლო შინა ჟამსა იწამნეს, ხოლო ესე ყოველსა ჟამსა იწამებოდეს სახელისათვის ქრისტისისა".

ავტორი საქართველოში არსებული ქრისტიანულ-ეროვნული იდეოლოგიის გამტარებელია. იგი საგანგებოდ აღნიშნავს და განმარტავს, რომ ტერმინი "ქართლი" აღარ აღნიშნავს მხოლოდ ეთნოგრაფიულ კუთხეს. მისთვის საქართველოა ყველგან, სადაც ღვთისმსახურება ქართულ ენაზე სრულდება. გიორგი მერჩულის "გრიგოლ ხანცთელის ცხოვრება" არის ტაო-კლარჯეთში გაშლილი ეროვნული მშენებლობის უტყუარად ამსახველი ძეგლი. განსაკუთრებით ფასეულია მისი ცნობები ტაო-კლარჯეთის ბაგრატიონთა, ქართული სახელმწიფოებრიობის აღდგენის პირველ მოღვაწეთა, ქართული ეკლესიის კარდინალურ საკითხთა შესახებ. გიორგი მერჩულეს, საფიქრებელია, სხვა ნაწარმოებებიც დაუწერია. მიქაელ მოდრეკილის იადგარში ერთ მომცრო საგალობელს აწერია: "მერჩულიული", დიდი მოცულობის საგალობელს კი – "მერჩულიულნი უცხონი". შესაძლებელია, ეს ჰიმნები მერჩულისაა ან მისი ფორმითაა დაწერილი. გიორგი მერჩულის თარგმანილად არის მიჩნეული გიორგი ალექსანდრიელის თხზულება `იოვანე ოქროპირის ცხოვრება~. როგორც ქართველმა მეცნიერმა ილია აბულაძემ გაარკვია, "გრიგოლ ხანცთელის ცხოვრების" ავტორს კარგად სცნობია ეს ნაწარმოები და გამოუყენებია თავის ორიგინალურ თხზულებაში.

XI საუკუნის ხანძთელი მოღვაწეა მოსე ხანცთელი ხუცესი, რომელსაც 1085 წელს ხანძთაში გადაუწერია საწელიწდო საწინასწარმეტყველო, რომლის ერთი ნაწილი აღმოჩნდა საეკლესიო მუზეუმის კოლექციაში 192-ე ნომრით. დღეს საწელიწდო საწინასწარმეტყველოს ორივე ნაწილი გაერთიანებულია და ნომრითაა დაცული ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში. ხანძთის მოღვაწედაა მიჩნეული სტეფანე დიაკონი, რომელსაც გადაუწერია დეკემბრის "თვენის" გიორგი მთაწმიდელისული რედაქცია. დეკემბრის თვენის ტექსტი სრულადაა მოღწეული. ანდერძით ცნობილი ხდება, რომ წიგნი გადაწერილია "უდაბნოისა სუეტისათის". ისტორიულ წყაროებში არსებობს ცნობა, რომ სავანე საბამ, მტბევარმა ეპისკოპოსმა, დააარსა ტბეთის კათედრალის მიდამოებში XI საუკუნეში და მას უწოდა სუეტი. სწორედ ამ სვეტის უდაბნოს მოღვაწეებმა დაუკვეთეს ხანძთის მონასტრის სკრიპტორიუმს დეკემბრის თვენის დამზადება და "საფასოიც" თავად გაიღეს. XII საუკუნის დასაწყისისათვის, როგორც ჩანს, ხანძთის სკრიპტორიუმს ნივთიერი შეჭირვება ჰქონია, რის გამოც დაკვეთილი ხელნაწერი წიგნი პალიმფსესტზე შეუსრულებიათ. XVII საუკუნეში წიგნი, საკმაოდ დაზიანებული, მოხვედრილა მდივანბეგ ვახტანგ ორბელიანის (სულახან-საბას მამა) ოჯახში რამდენიმე სხვა წიგნთან ერთად და შემდეგ ინახებოდა ტანძიის წმიდა ნიკოლოზის სახელობის ეკლესიაში.

XIII-XIV სს. ხანძთელი მოღვაწე უნდა ყოფილიყო იოვანე-გიორგი, რომლის გადაწერილი სახარება დღეს ინახება პეტერბურგის სააზიო მუზეუმის ქართულ ფონდში. შესაძლებელია, ხანძთაში მოღვაწე იყოს გიორგი, რომელსაც XVII საუკუნეში კაცხიდან ალავერდის ოთხთავი გადაუტანია ხანძთაში, შემდეგ კი ხელნაწერი კვლავ დაუბრუნებიათ გეგუთში.

შატბერდი. კლარჯეთის სამწიგნობრო-ლიტერატურულ კერებს შორის განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება შატბერდს, რომელსაც ძველი ავტორები უწოდებენ "დიდებულ მონასტერს", "დიდ ლავრას", "დიდებულ ლავრას". შატბერდი მდებარეობს კლარჯეთში, არტანუჯის ახლოს, იმ ადგილას, სადაც მდინარე იმერხევი ჭოროხს ერთვის. ამ მონასტრის შესახებ ცნობებს იძლევა "გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრება". თხზულებაში აღნიშნულია, რომ მონასტრის დაარსება უკავშირდება აშოტ კურაპალატს, რომელმაც შესწირა "შატბერდისა ადგილნი აგარაკად ხანცთისა", და მის ძეს, ბაგრატ კურაპალატს, რომელმაც "გაიღო ყოველივე საიმარი საშინებლად" შატბერდისა.

გრიგოლ ხანცთელის დაარსებული მეორე მონასტერიც – შატბერდის სავანე – მძლავრ ლიტერატურულ კერად იქცა. იქ მოღვაწეობდა მრავალი ქართველი მწიგნობარი: სოფრონ შატბერდელი, იოანე ბერაი, დავით ჯიბისძე, სოფრონ შატბერდელი და სხვ. სოფრონ შატბერდელი, გიორგი მერჩულის განცხადებით, იყო "შატბერდისა ეკლესიისა განახლებით აღმაშენებელი და უკუნისამდე გირგინი მისი". იგი IX-X სს-ს მიჯნაზე მოღვაწეობდა. 897 წელს სწორედ მან დაუკვეთა ქართულ ხელნაწერთა შორის ერთ-ერთი ადრეული თარიღიანი ოთხთავი, რომელიც ადიშის სახარების სახელითაა ცნობილი. მას სახელწოდება სვანეთის სოფელ ადიშში დაცულობის გამო მიუღია, ამჟამად ინახება სვანეთის მხარეთმცოდნეობის მუზეუმში. ეს ოთხთავი შეიცავს სახარების განსაკუთრებულ რედაქციას. ხელნაწერი კლარჯეთიდან ნიკოლაოზ ჯუმათელმა ჩამოიტანა.

X საუკუნის პირველი ნახევრის მოღვაწეა Gგაბრიელ შატბერდელი, რომელსაც გრიგოლ მირდატის ძის დაკვეთით გადაუწერია ჯრუჭის სახარება 936 წელს, 940 წელს კი მოუხატავს თევდორე კამარათმწერალს. წიგნს სახელწოდება უკანასკნელი ადგილსამყოფელის მიხედვით მიუღია. ამჟამად დაცულია ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში. ხელნაწერი წიგნი სახარების კლასიკურად გაფორმების პირველ თარიღიან ნიმუშს წარმოადგენს.

შატბერდელი მოღვაწეა იოვანე ბერაი, რომელსაც შეუსრულებია ორი მნიშვნელოვანი ხელნაწერი. ერთია პარხლის ოთხთავი, რომელიც მას 973 წელს გადაუწერია და შეუწირავს ახალაგებული პარხლის მონასტრისათვის. პარხლის ოთხთავი ჯრუჭის სახარებასთან ერთად წარმოადგენს წინაათონური რედაქციის სახარებას, რომელსაც პროტოვულგატა ეწოდება. იგი დაედო საფუძვლად სახარების გიორგი მთაწმიდელისეულ ათონურ რეადაქციას, ანუ ვულგატას.

იოვანე ბერაის გადაუწერია 973-976 წლებით დათარიღებული შედგენილობით შერეული უაღრესად საინტერესო შატბერდის კრებული საგანმანათლებლო ხასიათისა, რომელიც შეიცავს ფილოსოფიურ, საისტორიო, დოგმატიკურ-პოლემიკურ, ეგზეგეტიკურ თარგმნილსა თუ ორიგინალურ არაერთ თხზულებას. ამ კრებულით მოაღწია არქაულმა ტექსტმა ქართველთა გაქრისტიანების შესახებ – "მოქცევაი ქართლისაი". კრებული შატბერდის სალიტერატურო სკოლის დიდი მეცნიერული ცოდნის მაჩვენებელია.

XI საუკუნის პირველ ნახევარში შატბერდში მოღვაწეობდნენ დავით და იოანე ჯიბისძეები, რომლებიც მოგვიანებით გადასულან შავ მთაზე, სადაც განუგრძიათ სამწიგნობრო საქმიანობა. ეზრა მამამთავრის ბრძანებით 1035 წელს მათ შატბერდში გადაუწერიათ ეფთვიმე ათონელის თარგმანი "ფსალმუნთა განმარტება", რომელსაც მოსდევს სხვა "განმარტებაი ფსალმუნთა", რომლის მთარგმნელის ვინაობა არ ყოფილა მითითებული. კ. კეკელიძის აზრით, აქ საქმე უნდა გვქონდეს აქამდე უცნობ ეგზეგეტიკურ ძეგლთან.

XI საუკუნეში შატბერდი კვლავაც დიდებული მონასტერი ყოფილა. ბაგრატ IV-ს იქ დაუყენებია საცხოვრებლად საპატიო სტუმარი, ქართული მწიგნობრობის უთვალსაჩინოესი მოღვაწე გიორგი მთაწმიდელი, რომელიც საქართველოში მოუწვევია ეკლესიის გაჯანსაღების მიზნით. XI საუკუნეში შატბერდშია გადაწერილი ბასილი დიდისა და გრიგოლ ნოსელის შრომები გრიგოლ ვაჩეძორელის მიერ. შატბერდის მოღვაწის, სტეფანეს, სახელი იხსენიება ვანის ოთხთავში, რომლის გადაწერილი სახარება იოვანე რომანაელს გამოუყენებია დედნად, როგორც გიორგი მთაწმიდელისეული რედაქციის სანდო პირი. შატბერდის სავანე XII-XIII საუკუნეებშიც ინარჩუნებდა უწინდელ დიდებულებას.

ბერთის მონასტერი მდებარეობს კლარჯეთში, მდინარე კარჩხალის სანაპიროზე სხვა ქართულ სავანეებთან ახლოს. ბერთაში მონასტრის დაარსება და იქ ბერმონაზვნული ცხოვრების გაჩაღება გრიგოლ ხანცთელის სახელს უკავშირდება. მამა გრიგოლს მჭიდრო ურთიერთობა ჰქონია ბერთელებთან. ბერთაში ყოფილა სემინარია-სასწავლებელი, რაც მასში საგანმანათლებლო კერის არსებობას ადასტურებს. თურქთა მომძლავრების შემდეგაც კლარჯეთში იგი მუსლიმთა წინააღმდეგ ქრისტიან ქართველტა დარაზმვის საქმესი მნისვნელოვან როლს ასრულებდა.

ბერთის მონასტრიდან მოაღწია ბეშქენ ოპიზრის მოჭედილი ყდით განთქმულმა სახარებამ, რომელიც ამ მონასტრისათვის უბოძებია იოანე ოპიზელს. მეორე ოთხთავი, რომელიც 988 წლამდეა გადაწერილი, 1830 წელს ყარსიდან გაუტანიათ ამერიკელ მისიონერებს და იგი დღეს ბოსტონის ახლოს, ქ. ნიუტონშია დაცული.

მიძნაძორი. კლარჯეთის ძველი ქართული მონასტერი და მისი დამაარსებელი იქაური მოღვაწე, დავით მიძნაძორელი იხსენიებიან "გრიგოლ ხანცთელის ცხოვრებაში". მონასტერი დაარსებული უნდა იყოს აშოტ კურაპალატის დროს. მიძნაძორულად მიიჩნევენ ერთ საყურადღებო ხელნაწერს. მიძნაძორელი მოღვაწეები მოგვიანებითაც ჩანან ჯვრის მონასრტის თვენში.

წყაროსთავი. გიორგი მერჩულე წყაროსთავს კლარჯეთის მონასტრებს შორის ჩამოთვლის და მის ამგებად დავით მიძნაძორელის მოწაფეს, ილარიონს, ასახელებს, "რომელიცა კათალიკოზ იქმნა მცხეთას".

დღეს მიჩნეულია, რომ კლარჯეთი იმერხევში მდებარეობს. ეს სავანე IX საუკუნეში დაარსებულა. ეგნატი ხუცესმონაზონს ამ სავანეში XI საუკუნის I ნახევარში გადაუწერია მათეს თავის თარგმანება იოვანე ოქროპირისა. წყაროსთავიდან მოღწეულია რამდენიმე ძვირფასი ხელნაწერი. ერთია ბექა ოპიზარის მოჭედილი ყდით სახარება, რომელიც იოვანე ფუკარალისძესა და გიორგი სეთაისძეს გადაუწერიათ 1195 წელს. მომგებელი ხელნაწერისა ყოფილა იოვანე საფარელ-მტბევარი. წყაროსთავიდანაა მეორე სახარებაც, რომელიც ბექას ნამუშაკევი იყო, ცნობილია წალკის სახარების სახელწოდებით და ინახება ცენტრ.არქივში.

იშხანი მდებარეობს ოლთისის წყლის მარჯვენა ნაპირზე. საპისკოპოსო კათედრა 647 წელს აუგია ნერსე კათალიკოსს. გრიგოლ ხანძთელის სამხრეთ საქართველოში გადასვლის დროს იგი "კაცთაგან მიუვალ იყო." ტაძარი განაახლა გრიგოლის დედის დისწულმა საბამ, რომელსაც გრიგოლ ხანცთელთან ერთად ბიზანტიიდან დაბრუნების შემდეგ გამოეცხადა იშხნის "პირველი დიდებულებაი" და აუწყა, რომ ეს ადგილი მას უნდა განეახლებინა უფლის ნებით. იშხანში გადასულ საბას მშენებლობაში ეხმარებოდა ბაგრატ კურაპალატი. საბას იშხნის ეპისკოპოსად კურთხევის შემდეგ იშხანში ცხოვრება "წარემართა კეთილად". VII საუკუნეში აგებული ტაძარი XI საუკუნეში ძირეულად გადააკეთეს.

იშხანში მოღვაწეთაგან ცნობილია ილარიონ იშხნელი, რომლის დაკვეთითაც გადაუწერიათ ასკეტიკური კრებული. "ილარიონ, ძემან მასორისმან" ოშკს დაუკვეთა სახარება 1033 წელს, რომელიც დღეს მესტიაში ინახება. XVI ს-ში ამბერკი იშხნელის დავალებითა და დახმარებით ცნობილმა კალიგრაფმა სვიმეონ კარგარეთელმა განაახლა და გააცხოველა 1233 წლის ხელნაწერი, რომელიც აბუსერიძე ტბელისა და სხვათა მნიშვნელოვან ორიგინალურ თხზულებებს შეიცავს.

იშხანში რომ მძლავრი სამწიგნობრო კერა არსებობდა და მონასტერს ბევრი მნიშვნელოვანი ხელნაწერი ჰქონდა, ამას ადასტურებს ზოგიერთი მინაწერი. მაგ., შატბერდის კრებულში ვკითხულობთ: "ესე კაცისა შესაქმე დაიწერა დედითა იშხნისაითა". პარხლის მრავალთავს ახლავს გადამწერის მინაწერი:"ესე მამათა ცხოვრებაი, რომელი პარხალს არა ეწერა, იშხნით მოვიღე და მით გავასრულე". იშხნის საეპისკოპოსო კათედრამ, როგორც მოღწეული წყაროების საფუძველზე ირკვევა, XVII ს-ის დასასრულამდე იარსება.

ოშკი. ოშკის მონასტერი ტაოს უმნიშვნელოვანესი სალიტერატურო კერა, მდებარეობს თორთომის ხეობაში, სოფელ ოშკში. ოშკის ტაძარი გამორჩეულია გრანდიოზულობით, დახვეწილობითა და სილამაზით. ქართული მწიგნობრობისა და განათლების დიდი კერა, ოშკის ტაძარი, აუგიათ 958-961 წწ. ოშკში ეწეოდნენ სამწიგნობრო საქმიანობას გრიგოლ ოშკელი, იოვანე ჩირაი, სტეფანე დეკანოზი და სხვ. გრიგოლ ოშკელი, რომლის შესახებაც მცირე ცნობები შემონახულა, მთარგმნელობით საქმიანობასაც ეწეოდა, მას სოხურიდან უთარგმნია "საკითხავი სამხილებელი არიანოსთა და ევნომიანოსთა". ეფრემ მცირეს, რომელსაც ეს თხზულება ბერძნულიდან უთარგმნია, ჰქონია ცნობა გრიგოლ ოშკელის ამ თარგმანის შესახებ და თარგმნილი თხზულებისათვის დაურთავს შენიშვნა.

X საუკუნის 70-იან წლებში ოშკში მოღვაწე სტეფანე დეკანოზმა 977 წელს იოვანე-თორნიკე და იოანე ვარაზვაჩე ჩორდვანელების დაკვეთით გადაწერა და შემოსა კრებული "სამოთხე", რომელიც დღეს ათონის მთაზე ინახება, ხოლო მისი პირი, ილია ფანცულაიას გადაწერილი, ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრშია დაცული. ოშკის სავანეში მოღვაწეობდა იოანე ჩირაი, რომელსაც X საუკუნეში იოანე თორნიკყოფილსა და იოანე ვარაზ-ვაჩეს დაკვეთით გადაუწერია "იოანე ოქროპირის ცხოვრება" და "აღმოყვანებისათვის ნაწილთა იოანე ოქროპირისათა". ეს ხელნაწერიც ათონის მთაზე ინახება, ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში კი ილია ფანცულაიას მიერ გადმოღებული პირია დაცული.

ათონზე ინახება 978 წელს ოშკში გადაწერილი ბიბლიის უძვირფასესი ხელნაწერი. წიგნის შექმნაში მონაწილეობა მიუღია სამ ოშკელ კალიგრაფს: მიქაელ ვარაზვაჩესძეს, რომელიც შესაძლებელია, იყოს მიქაელ მოდრეკილი, სტეფანე მწერალსა და გიორგი გელასისძეს სვინგელოზ თორნიკე ერისთავის დაკვეთით. ოშკის ბიბლია უძველესი თარიღიანი ნუსხაა. 1849 წ. პლატონ იოსელიანმა ხელნაწერი ჩამოიტანა თბილისში. გაკეთდა ორი პირი ამ ხელნაწერისა ერთი სამეგრელოს მთავრისთვის, დავით დადიანისათვის, მეორე – სიონისათვის ტაძრისათვის. ოშკის მონასტერში სამწიგნობრო საქმიანობა XI საუკუნეშიც გრძელდებოდა. ოშკში გადაიწერა 1033 წლის მესტიის სახელით ცნობილი სახარება.

პარხალი. მდინარე პარხლისწყლის ხეობაში მდებარეობს პარხლის მონასტერი, რომელიც X საუკუნის უკანასკნელ მეოთხედში აუგია დავით კურაპალატს. როგორც პარხლის ოთხთავის ანდერძი იუწყება, ეს სახარება შატბერდში 973 გადაუწერიათ და პარხლისთვის შეუწირავთ. ამგვარი შეწირულობანი და ხელნაწერთა გადანაცვლება ერთი სამონასტრო ცენტრიდან მეორეში ტიპიური იყო შუასაუკუნეების სამწერლობო ტრადიციაში. პარხლის მწიგნობართაგან ცნობილია X-XI სს. მოღვაწე გაბრიელ პატარაი, რომლის რამდენიმე ხელნაწერიც შემონახულა. ესენია: პარხლის მრავალთავი, რომელიც შეიცავს როგორც ჰომილეტიკურ, ასევე აგიოგრაფიულ მასალასაც. გადამწერს ჯერ დედათა წამებებისა და ცხოვრებათა ამსახველი თხზულებების კრებულად ჰქონია ჩაფიქრებული წიგნი, მაგრამ შემდეგ მამათა ცხოვრებებიც შეუტანია. ამ წიგნით მოაღწია ჩვენამდე ორი ორიგინალური აგიოგრაფიული თხზულების ტექსტებმა. ესენია: "შუშანიკის წამება" და "აბოს წამება". მოგვანებით ხელნაწერი ტყვედ ჩავარდნია მტერს, იგი გამოუსყიდია მარიამ დედოფალს და განუახლებია. პარხლის ოთხთავი – ოთხთავთა შორის ნუსხურით შესრულებული ერთ-ერთი ადრეული ხელნაწერი.

კლარჯული მრავალთავი. მასში შესულია ასკეტიკური, ჰომილეტიკური, აგიოგრაფიული და აპოკრიფული თხზულებები – სულ 61 წინაათონური პერიოდის თარგმანები; ბევრ მათგანს არ ეძებნება ბერძნული შესატყვისი ტექსტი. თარგმანთა ენობრივი და რედაქციული თავისებურებების, ტექსტების არქაულობის საფუძველზე წიგნს ეწოდება კლარჯული მრავალთავი, ვინაიდან იგი იმეორებს X–XI სს-ის ტაო-კლარჯეთის კერებში გადაწერილი ხელნაწერი წიგნების თავისებურებებს. წიგნმა მიიპყრო არა მხოლოდ ქართველ, არამედ ევროპელ ორიენტალისტთა (მ. ვან ესბროკი, ბ. უტიე) ყურადღებაც.

ბანას ტაძარი, რომელიც ოლთისის წყლის მარჯვენა მხარეს მდებარეობს, ააგო ადარნესე დავითის ძემ IX-X სს-ის მიჯნაზე. ბანაში ძლიერი კათედრალი არსებობდა, ამასთან ის იყო სახელმწიფოებრივი ცენტრიც და ზოგჯერ მეფეთა სამყოფსაც წარმოადგენდა. ბანა მტერს ადრევე ჩაუგდია ხელში და ის მხოლოდ თამარის დროს გათავისუფლდა მაჰმადიანთაგან.

ბანაში არსებული სამწიგნობრო საქმიანობის შესახებ ამჟამად ნაკლებადაა ცნობილი, მაგრამ მისი ერთ-ერთი თვალსაჩინო მოღვაწეა ზაქარია ბანელი ეპისკოპოსი, რომელიც იძულებული იყო საქართველოდან შორს, ბიზანტიაში ეცხოვრა. მას 1028-1031 წლებში დაუკვეთავს კონსტანტინეპოლში მოღვაწე ქართველებისათვის ხელნაწერები გრიგოლ ღვთისმეტყველის ცხოვრება და თხზულებები, სჯულისკანონი, მცირე სვინაქსარი.

კალმახის ციხე VIII საუკუნეში აუგიათ. მართალია, იგი ქართველ მეფეთა და დიდებულთა რეზიდენციას წარმოადგენდა, მაგრამ აქ სამწიგნობრო საგანმანათლებლო მოღვაწეობასაც ეწეოდნენ. კალმახიდან მოუღწევია სახარებას, რომელიც 1520 წელს მელქისედეკს გადააწერინეს კალმახის ციხის პატრონმა და მისმა მეუღლემ.

ტბეთის ტაძარი იყო შავშეთის მნიშვნელოვანი სამწიგნობრო კერა. როგორც ისტორიულ წყაროებზე დაყრდნობით ირკვევა, ტბეთი აუშენებია აშოტ კუხს. XI საუკუნის I მეოთხედში ტბეთის კათედრალი მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა. ამ დროს ციხე აუშენებია აქ საბა მტბევარს, უწოდებია სუეტი, რომელიც მტრისაგან თავდასაცავად საუკეთესო პუნქტად ქცეულა. ტბეთში სამწიგნობრო საქმიანობის დაწყება უკავშირდება სტეფანე მღვდელმთავარს, რომელსაც აშოტ ერისთავთ-ერისთავის დავალებით დაუწერია აგიოგრაფიული თხზულება "გობრონის წამება". მის გარდა მოღვაწეობდნენ: იოანე მტბევარი, რომლის ჰიმნები შემოუნახავს მიქაელ მოდრეკილის იადგარს, ასევე გადარჩენილა მის მიერ მოგებული ტბეთის 995 წლის სახარება, რომელიც დღეს პეტერბურგში ინახება და ტბეთის, ანუ სვანური მრავალთავი, რომელიც შეიცავს კაბადოკიელი და სხვა ბიზანტიელი მამების ნააზრევს. მტბევარი მოღვაწე დავით ტბელი უაღრესად მნიშვნელოვანი სასულიერო პირია და ქართველ მთარგმნელთა ადრეული პლეადის წარმომადგენელია. მე-12 საუკუნეში მოღვაწე პავლე მტბევარს დაუკვეთავს არაერთი ხელნაწერი, რომელთაგანმოღწეულია ორი. ერთი წიგნი 1161 წელს არის შესრულებული, მეორე კი – მოგვანებით, ლამის 34 წლის შემდეგ, ანუ 1195 წელს. ორივე ხელნაწერის გადამწერები არიან იოანე ფუკარალისძე და გიორგი სეთაისძე. საგანგებოდ უნდა აღინიშნოს აბუსერიძე ტბელის სამწიგნობრო ღვაწლი, რომლის შესანიშნავმა კრებულმა არაერთი საყურადღებო ცნობაშემოინახა. მის ვრცელ ტრაქტატში განმარტებულია ე.წ. ასურული კვინკლოსები, ჭარბადაა ასტრონომიული, არითმეტიკული, და სხვა ხასიათის ტერმინები.

აწყური მდებარეობს ბორჯომ-ახალციხის გზაზე, სადაც მაღალ მთაზე შემონახულა ციხისა და ძველი კათდრალის ნანგრევები. აწყურის ციხე და მაწყვერელი ხშირად გვხვდებოდა ძველ ქართულ წყაროებში. მე-16 საუკუნის II ნახევრამდე კი ჯაყელტა სახლის რეზიდენციაა. აწყურიდან არაერთი მწიგნობარია ცნობილი. მაგ., აქაურია მწიგნობარი გაბრიელ კოტია, რომელსაც XI საუკუნეში ლიპარიტ ერისთავთ-ერისთავის დავალებით გადაუწერია იოანე ოქროპირის იოანეს თავის თარგმანება (დღეს ხელნაწერი წიგნი ქუთაისში ინახება). სამცხიდან მოაღწია ჩვენამდე სახარებამ და ფსალმუნმა, რომელიც ყვარყვარე ჯაყელის შთამომავალმა გადააწერინა.

საფარის მონასტერი ახალციხის რაიონში მდებარეობს. იგი, როგორც პუნქტი IX საუკუნიდან არსებობს. აქ შემორჩენილ ნაგებობათაგან ყველაზე ადრეულია X საუკუნის ეკლესია, მონასტერი - საბას დიდი ტაძარი – კი XIII საუკუნეში აუგია სარგის ჯაყელის ძეს, ბექა მანდატურთუხუცესს. სამხრეთ კედელზე შემონახულია ბექა ჯაყელისა და მისი ოჯახის წევრების სურათები. საფარის მონასტერში ადრეულ შუასაუკუნეებში მოღვაწეობდნენ ქართველი მწიგნობრები, რომლებიც სხვადსხვა სავანეებში განაგრძობდნენ მოღვაწეობას. საფარის სამწიგნობრო კერის მთავარი წარმომადგენელია არსენი, X-XI სს. პალავრაში მოღვაწე იოვანე და გაბრიელ საფარელები ინტენსიურად ამრავლებდნენ წიგნებს. XVI საუკუნეში საფარის მონასტერში მოღვაწეობდა სვიმეონ კარგარეთელი, რომელსაც გადაუწერია პოლემიკუ-დოგმატიკური და სამეცნიერო კრებული იოაკიმე მაწყვერელის ბრძანებით საბას ლავრაში. საფარის მონასტერში სამწიგნობრო საქმიანობა XIX საუკუნეშიც გრძელდებოდა.

ახალციხე XV საუკუნიდან ჯაყელთა რეზიდენციას წარმოადგენდა. ყვარყვარე ათაბაგმა XV საუკუნეში დამოუკიდებელ სამთავროდ ჩამოაყალიბა თავისი სამფლობელო და მისი ტერიტორია ბორჯომის ხეობიდან არზრუმის მხარემდე აღწევდა. მაგრამ ეს დიდ ფეოდალური ოჯახი ზრუნავდა სამწიგნობრო საქმიანობის განვითერბაზე. თავად უკვეთავდა წიგნების დამზადებას. 1494 წელს გადაუწერია ფსალმუნი ამბროსის მზეჭაბუკ ათაბაგის ბრძანებით ამავე ყვარყვარეს შვილებმა მოახატვინეს ლერწმისხევის ერთი სახარება. ამავე ოჯახაის წევრები არიან მომგებლები მდიდრულად შემკული სახარებისა, რომელიც 1502 წელს გადაწერა აკაკიმ და სხვა. ახალციხეში ფეოდალთა რეზიდენციაში ხელნაწერებზე ზრუნვა XV-XVI სს–შიც გაგრძელებულა.

ვარძია ჯავახეთში მდებარეობს. კლდეში ნაკვეთი ციხე-ქალაქი გიორგი III-მ ხელისუფლების განსამტკიცებლად ააგო. ვარძია სამწიგნობრო კერადაც იქცა. აქ მოღვაწეობდა იოანე შავთელი, თამარის კარის მეხოტბე და პოეტი. ვარძიას წიგნსაცავიც უნდა ჰქონოდა, რომლისგანაც მოაღწია მხოლოდ ერთმა სახარებამ, ვარძიის ოთხთავმა, რომელიც ერთ-ერთი გამორჩეული სახარებათაგანია თავისი ორიგინალური შემკულობით.

სამეგრელოს საგანმანათლებლო კერებიდან განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭებოდა მარტვილის მონასტერს ჭყონდიდში, რომლის აგებაც გიორგი II-ს მიერეწერება, ბაგრატ IV-ის მეფობაში მეფეს საკრძალავიც კი ჰქონდა გამზადებული. ჭყონდიდელი ძველ საქართველოში განსაკუტრებული პატივით სარგებლობდა და მწიგნობარუხუცესადაც იხსენიებოდა. უდიდესი სახელმწიფოებრივი მნიშვნელობის ტაძარში, ცხადია, სამწიგნობრო საქმიანობაც, ინტენსიურად მიმდინარეობდა. ცნობილი არიან აქაური მოღვაწეები: სტეფანე სანანოსძე ჭყონდიდელი, ქართული ორიგინალური ჰიმნების ავტორი, რომელსაც ჭყონდიდელად იხსენიებს მიქაელ მოდრეკილი; გიორგი ჭყონდიდელი, იოვანე მთავარეპისკოპოსი, იოვანე მესვეტე, ანტონ ცაგერელ-ჭყონდიდელი და სხვ. ზუგდიდში კულტურულ-საგანმანატლებლო საქმიანობას წარმართავდა დადიანთა სასახლე, რომელშიც განსაკუთრებული სამწიგნობრო საქმიანობა გაჩაღდა ლევან II დადიანის დროს, მან სამწიგნობრო საქმიანობის მიმდევართა ხელშემწყობად ითვლებოდა. ლევან დადიანის კარზე მოღვაწეოდბდა ორი ქართველი - მამუკა თავაქარაშვილი და ბარძიმ ვაჩნაძე. იმერეთის მდივანბეგი მამუკა თავაქარასვილი ტყვედ ჩაუგდია მთავარს და წამოუყვანია თავის კარზე სალიტერატურო საქმიანობის გასაჩარებლად. დღეს შემორჩენილია მამუკას გადაწერილი რამდენიმე ხელნაწერი, რომელთაგანმ გამორჩეულია შოთა რუსთაველის "ვეფხისტყაოსანი", მოღწეულთა შორის ყველაზე ადრეული თარიღიანი ხელნაწერი 1646 წლისა. მასვე ერთი წლის შემდეგ გადაუწერია "უთრუთ-საამიანი". სამწიგნობრო საქმიანობა, წიგნების რესტავრაცია და გამრავლება სამეგრელოს სამთავროში გვიან ხანამდე გრძელდებოდა.

აფხაზეთში, ოჩამჩირის რაიონში, მდებარეობს მოქვის ეკლესია, რომელიც აფხაზთა მეფე ლევანს აუშენებია X საუკუნეში. მოქვის ტაძრიდან მოაღწია უნიკალურმა სახარებამ, რომლის დამკვეთი არის დანიელი, ხოლო მომხატველი-ეფრემი. ბედიაში დიდებული ტაძრის აგება უკავშირდება ბაგრატ III-ს. ბედიელ მღვდელმთავრებს კარგი ბიბლიოთეკა შეუქმნიათ. ბედიელი მიტროპოლიტის, გერმანე ჩხეტიძის ბრძანებისთ არის გადაწერილი შედგენილობით ორიგინალური ქართული კრებული ბედიის გულანი. სავარაუდოდ, სამწიგნობრო საქმიანობა დასავლეთ საქართველოში IX საუკუნეში უკვე გაჩაღებული ყოფილა. მოგვიანებით დასავლეთ საქართველოს მწერლები იჩენენ ცხოველ ინტერესს სასულიერო მწელობის ყველა სფეროსადმი, დასავლეთ საქართველოს მოღვაწენი აღარ კმაყოფილდებიან ხელნაწერი წიგნებით და აარსებენ სტამბებს ქუთაისში, წესსა და საჩხერეში.

გელათი. გელათი ქუთაისიდან 10-11 კმ-ის დაშორებით დავაკებულ ადგილზეა გაშენებული. მონასტერი დავით აღმაშენებლის ინიციატივით აიგო. XII საუკუნის დამდეგს დაიწყო მშენებლობა, რომელიც დიდხანს გაგრძელდა. იგი დემეტრე I-მა დაასრულა. ეს მონასტერი ისტორიულ წყაროებში მოიხსენიება "დიდ მონასტრად", "დიდ ლავრად", "მეორე იერუსალიმად". ეს მონასტერი იქცა საეკლესიო-სამონაზვნო ცხოვრებისა და მწიგნობრული საქმიანობის კერად, რასაც დავით IV-ის სიცოცხლეშივე ჩაეყარა საფუძველი. თავად მეფემ მოიწვია გელათში საღვაწად პეტრიწონიდან იოანე პეტრიწი და მანგანას აკადემიიდან არსენ იყალთოელი, რომელთაც დიდი მეცნიერულ-შემოქმედებითი, ფილოსოფიურ-სამწიგნობრო მუშაობა გააჩაღეს, ამასთან დაფუძნდა აკადემია, რომელშიც ინტენსიურად მიმდინარეობდა ახალგაზრდების განსწავლა იმ საგნებში, რომლებიც ბიზანტიაში ისწავლებოდა. ესენია: გეომეტრია, არითმეტიკა, მუსიკა, რიტორიკა, გრამატიკა, ფილოსოფია, ასტრონომია. გელათის ერთ-ერთი პირველი მოღვაწე არის არსენ იყალთოელი. მას უთარგმნია "დიდი სჯულისკანონი" და "დოგმატიკონის" ნაწილი. ძველ ქართულ მწერლობაში XII-XIII სს-ის საყოველთაოდ ცნობილ კრებულ "დოგმატიკონში" თავმოყრილი თარგმანები, რომლებიც არსენ ვაჩესძეს, ანუ არსენ იყალთოელს, ეკუთვნის, ეკლესიის მამებისა და წმიდა მოღვაწეთა მიერ შექმნილი ფილოსოფიურ-თეოლოგიური და დოგმატიკურ-პოლემიკური ტრაქტატები, იყო მნიშვნელოვანი წყარო, რომელსაც იყენებდნენ საქართველოში ქრისტიანული სარწმუნოების არსის შესახებ საფუძვლიანი ცოდნის მისაღებად, იმ დავისა და კამათის არსის გასაცნობად, რაც მიმდინარეობდა ბიზანტიის მართლმადიდებელ ეკლესიასა და მწვალებლობათა შორის, ან ქრისტიანულ რელიგიასა და სხვა კონფესიათა შორის არსებულ იდეოლოგიურ დაპირისპირებათა შესახებ. როგორც ცნობილია, არსენ იყალთოელი დავით აღმაშენებლის მოწვევით ჩამოვიდა საქართველოში და მათი ურთიერთობა დავითის გარდაცვალებამდე არ შეწყვეტილა. დავითის ხელშეწყობითა და თანადგომით არსენი ეწეოდა საეკლესიო-საზოგადოებრივ, სამწერლო-სამონასტრო საქმიანობას. მაგ., ერთ-ერთი ასეთი მოვლენა იყო 1104 წლის რუის-ურბნისის კრება, რომლის "ძეგლისწერა" შედგენილია და რედაქტირებულია არსენის მიერ. "დიდი სჯულისკანონის" გადმოთარგმნა დაკავშირებულია საეკლესიო რეფორმის თადარიგთან, ამასთან არსენს უნდა ეთარგმნა იგი დავით აღმაშენებლის დაკვეთით. არსენ იყალთოელს კამათისა და პაექრობის დიდი გამოცდილება უნდა ჰქონოდა. დავით აღმაშენებლის დროს მომხდარა პაექრობა სარწმუნოებრივ საკითხებზე სომხებსა და ქართველებს შორის. სომეხთა მხრივ კრებას დასწრებია სომხის ეპისკოპოსი და წინამძღვარი, ხოლო ქართველების ინტერესებს იცავდნენ იოვანე კათალიკოსი, არსენ იყალთოელი და თვით დავით აღმაშენებელი.

შემდეგ ჩამოვიდა საქართველოში იოანე პეტრიწი, რომელმაც დავით აღმაშენებლის დახმარებით წამოიწყო გელათზე ზრუნვა. მე-13 საუკუნეში აქ ცხოვრობდა პეტრე გელათელი. მოგვიანებითაც გელათი არ კარგავს თავის მნიშვნელობას. XVI საუკუნეში აქ ცხოვრობდა ევდემონ ჩხეტიძე, რომელიც მრავლად უკვეთავდა წიგნებს. ასევე მნიშვნელოვანია XIX საუკუნეში არსებული მასალები. გელათის სალიტერატურო სკოლაში ორმა დიდმა მოღვაწემ შემოიტანა და დაამკვიდრა მოწინავე ქრისტიანულ-ფილოსოფიური მიმართულება. იოანე პეტრიწმა შექმნა ძლიერი სამწიგნობრო სკოლა, რომელშიც მასთან ერთად იღვწოდნენ მისი მოწაფეები. ამ პერიოდის გელათელი მწიგნობრები პეტრიწონული სკოლის მიმდევრებად გვევლინებიან და მათ სამწერლო ენას პეტრიწონული სტილი და იერი დაჰკრავს. XI საუკუნიდან ქრისტიანულ-ფილოსოფიაში იწყება ელისნისტური ხანის მწერლობის ტრადიციის აღდგენა, კერძოდ, ტექსტისათვის სქოლიოების დართვა. ეფრემ მცირე არის პირველი ქართველი მოღვაწე, რომელსაც ეს სიახლე შემოაქვს ქართულ თარგმანში "შეისწავეებისა" და სქოლიოების სახით, რომლებიც მოთავსებულია ტექსტების გვერდით არსებულ არშიებზე. არსენ იყალთოელს "დომგატიკონის" თარგმნისას, რა თქმა უნდა, ტექსტი გადმოაქვს შეისწავეებითურთ და ზოგჯერ თავის ორიგინალურ მოსაზრებებსაც ურთავს, რომელიც გამოყოფილია ორიგინალში არსებული შეისწავეებისაგან ფრაზით: "არსენ იტყვის" და სხვა.

გელათური მთარგმნელობითი სკოლიდან მომდინარეობს ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში დაცული გელათის ბიბლია, რომელიც ჩვენამდე ნაკლული სახით მოსულა. წიგნში წარმოდგენილია განმარტებები, ანუ კატენები ბიბლიური ტექსტებისა. ბიბლიური ტექსტების შემცველი ეს წიგნი სამუშაო ვარიანტი უნდა ყოფილიყო, რასაც ადასტურებს ნაწერი ტექსტი, რომელიც არ არის კალიგრაფის მიერ შესრულებული, ასოები გადაბმულია, ტექსტში ადგილები არის გადაშლილი და ჩასწორებული. სავარაუდოდ, ბიბლიის ტექსტზე განმარტებებითურთ მწიგნობართა ჯგუფი მუშაობდა.

დავითგარეჯა. ფეოდალური ხანის საქართველო ერთ-ერთი თვალსაჩინო სარწმუნოებრივ - კულტურული ცენტრი იყო. იგი მდებარეობს თბილისიდან 60-ოდე კილომეტრის დაშორებით, ისტორიულ კუხეთში. მონასტერს საფუძველი ჩაეყარა VI საუკუნის I ნახევარში, როდესაც აქ მოვიდა ერთ-ერთი ასურელი მამა დავით გარეჯელი. მოგვიანებით დავით გარეჯა ცნობილი გახდა ლავრის სახელწოდებით და იგი გარეჯის მონასტერთა ცენტრად იქცა. XII საუკუნეში დავით აღმაშენებელმა დავით გარეჯას მონასტრები სამეფო საკუთრებად აქცია და განსაკუთრებით უწყობდა ხელს მის დაწინაურებას. XVII საუკუნის დასაწყისში სპარსელთა ლაშქარმა დაარბია მონასტრები და აქ მოღვაწეობა დროებით შეწყდა. 40-იანი წლების დასაწყისში თეიმურაზ I-მა განაახლა.

დავით გარეჯა კულტურისა და განათლების მნიშვნელოვანი კერა იყო. XII საუკუნიდან XVIII საუკუნეების ჩათვლით ამ მონასტრებში მოღვაწეობდნენ ონოფრე გარეჯელი, დემეტრე I, ონოფრე მაჭუტაძე, სულხან-საბა ორბელიანი, ბესარიონ ბარაშვილი-ორბელიშვილი, ნიკოლოზ ჩერქეზიშვილი, გაბრიელ საგინაშვილი. გარეჯელი მოღვაწეები ეწეოდნენ შემოქმედებით შრომას, ამრავლებდნენ ხელნაწერებს, ადგენდნენ კრებულებს, დახმარებას უწევდნენ კულტურის სხვა კერებს. აქვე იყო დაცული ხელნაწერთა მდიდარი ფონდი. XVII_XVIII სს-ში დავითგარეჯამ შეიძინა განსაკუთრებული მნიშვნელობა. იგი გახდა საგანმანათლებლო ცენტრი აღმოსავლეთ საქართველოში. ერთ-ერთი მოღვაწე იყო ბესარიონ ორბელიშვილ-ბარათაშვილი. მას არა მარტო გადაუწერია ზოგიერთი თხზულება, არამედ შეუქმნია საკუთარი, ორიგინალური მწერლობის ნიმუშები. მას შეუქმნია ანტიკათოლიკური პოლემიკური კრებული "გრდემლი", რომელიც, რა თქმა უნდა, მიმართულია რომის ეკლესიისა და ზოგადად დოგმატის და საეკლესიო წესის განქიქებისადმი. ბესარიონ ორბელიშვილს ლიტურგიკაშიც უმუშავია, მასვე შეუტანია "სადღესასწაულოში" ტიპიკალური შენიშვნები; შეუდგენია ქართული აგიოგრაფიული კორპუსი, რომელშიც თავმოყრილია ქართველ წმინდანთა ცხოვრება.

გაბრიელ საგინაშვილი იყო მღვდელმონაზონი, თბილელი მიტროპოლიტის, ელისე საგინაშვილის, ძმისწული. იგი დავით გარეჯას ბერი იყო, მკვიდრობდა დავით გარეჯას იოანე ნათლისმცემლის მონასტერში. როგორც თავად იუწყება, `განსრულ ვიყავ სოფლით ცოდვათა ჩემთა სიმრავლისათვის, მილტოლვილ უდაბნოდ გარეჯისად, მონასტერსა წმიდისა იოანე ნათლისმცემლისასა მრავალმთასო~.

გაბრიელს, ხშირად მძიმე პირობებში უხდებოდა მუშაობა. დავით გარეჯაში მუშაობას კი ხშირად ლეკიანობა ართულებდა. მას აქვს კიდეც მოხსენიებული ლეკების თავდასხმა დავით გარეჯის მონასტერზე. გაბრიელ საგინაშვილი დიდი სიყვარულით ქმნიდა ქართულ ხელნაწერებს. განსაკუთრებით მნიშვნელოვნად მიაჩნდა ქართველ წმინდანთა კრებულის გადაწერა-გამრავლება. დომენტი კათალიკოსის თაოსნობით გადაუწერია ქართველი წმინდანების ცხოვრებათა კრებული და ამას დიდი სიამაყოთ აღნიშნავდა. მისი ნუსხურით ნაწერი არის ზუსტი და ლამაზი. ამის ნიმუშად შეიძლება დასახელდეს სახარება, რომელიც გაბრიელს გადაუწერია 1719 წელს. წიგნს ერთვის მინიატურები, რომლებიც კალიგრაფს გადაუხატავს რომელიღაც ნაბეჭდი წიგნიდან. საგინაშვილის გადაწერილი სახარების მოხატულობა არის ევროპული გავლენის მკვეთრი გამოხატულების ერთ-ერთი ნიმუში ჩვენს ხელოვნებაში.

თბილისი. საუკუნეების განმავლობაში თბილისი იყო არა მარტო პოლიტიკურ-სახელმწიფოებრივი ცენტრი, არამედ კულტურულ-საგანმანათლებლო საქმიანობის მძლავრი კერაც. თბილისში განვითარდა ქართული სასულიერო მწერლობა. ჯერ კიდევ VIII საუკუნეში მოღვაწეობდა იოვანე საბანისძე, რომლის ისტორიული მოთხრობა `აბოს წამება~ ნათლად გადმოგვცემს ქართველთა სულიერი და პოლიტიკური ცხოვრების მნიშვნელოვან პერიოდს. არაბთა მომძლავრების მიუხედავად, ქართული საზოგადოება და მისი წინამძღოლი ბაგრატიონთა სახლი, ნერსე ერისმთავრის მეთაურობით, იღვწოდა სულიერი, სარწმუნოებრივი და ეროვნული იდეალების განსამტკიცებლად. მძლავრი ეროვნული და სარწმუნოებრივი იდეოლოგია ნიადაგს ამზადებდა ქვეყნის გაერთიანებისა და საეკლესიო სივრცეში თვითმყოფადობის დასანერგად.

XI-XII სს-ში, ეროვნული თავისუფლებისა და პოლიტიკური დამოუკიდებლობის პირობებში განსაკუთრებულ სიმაღლეს მიაღწიამ ქართულმა სულიერმა კულტურამ. ამ პერიოდში მოღვაწეობდნენ იოანე შავთელი, ჩახრუხაძე, სარგის თმოგველი, შოთა რუსთაველი. მომდევნო პერიოდში დამპყრობთა მოძალების გამო თბილისის სამწიგნობრო საქმიანობა შესუსტდა, მაგრამ XVI-XVII სს-დან კვლავ დაიწყო გამოცოცხლება. XVIII ს-ში აქ მოღვაწეობდნენ სულხან-საბა ორბელიანი, ვახტანგ VI, თეიმურაზ II, ანტონ I და სხვ. XVII საუკუნეში შეიქმნა თბილისში ორი კალიგრაფიული სკოლა, ანჩისხატისა და სიონისა. პირველს სათავეში ედგნენ ალექსი მესხისვილის შთამომავლები, მეორეს კი - გაბრიელ მიქაძის შთამომავლები და მინიჭებული ჰქონდათ სიონის დეკანოზობა.

მესხიშვილების გვარმა მრავალი გამოჩენილი მოღვაწე მისცა ქართულ წერილობით კულტურას. მათ ხელი შეუწყვეს ჩვენი სამწიგნობრო კულტურის გამდიდრებას XVIII-XIX სს. მესხიშვილები მესხეთიდან ყოფილან. პეტრე მესხი სამცხიდან მოჰყოლია ანჩისხატს. მისთვის ანჩისხატის კანდელაკობა მიუცია დომენტი კათალიკოსს. პეტრეს ჰყოლია ვაჟი გრიგოლი და მისი შთამომავლები ყოფილან: ალექსი, გიორგი, სოლომონი, დავით რექტორი, იერონიმე და ტარასი არქიმანდრიტი. ალექსი მესხიშვილი XVIII საუკუნის თვალსაჩინო მოღვაწეა. ის თვალსაჩინო როლს თამაშობდა თანამედროვე საზოგადოებაში. როგორც დახელოვნებულ კალიგრაფს მრავალი ხელნაწერი გადაუწერია. სასულიეროცა და საეროც. განსაკუთრებით გამორჩეულია სულხან-საბას ლექსიკონი, რომელიც შემკულია ავტორის პორტრეტითა და დეკორატიულად დამუშავებული სინგურით შესრულებული ასოებით. ალექსის გადაწერილ ბევრ წიგნს ახლავს შემკულობანი. მესხიშვილების გვარს ეკუთვნოდა დავით რექტორი, რომელიც ქართ-კახეთის სამეფოში განათლების საქმეს მეთაურობდა და ცდილობდა კახეთის მოწინავე საზოგადოება რუსეთ-ევროპის ცივილიზაციისათვის ეზიარებინა. იგი 1790 წელს თელავის აკადემიის რექტორი ხდება, სემინარია მან მნიშვნელოვან კულტურის ცენტრად აქცია. დავით რექტორმა შეავსო საბას ლექსიკონი. დავითის გადაწერილი არაერთი წიგნი ინახება ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის ფონდებში. ტარასი არქომანდრიტი ქვათახევის მონასტერსა და მის წიგნსაცავს განაგებდა XIX საუკუნეში. ალექსი-მესხისვილთა ოჯახის სხვა წევრებიც ეწეიდნენ დიდ მწიგნობრულ საქმიანობას. იყვნენ კალიგრაფები, წიგნთა სახელოვანთა დამწერნი.

სიონის სკოლა. XVIII ს-ში თბილისში მოღვაწეობდა მიქაძეთა გვარის რამდენიმე თვალსაჩინო წარმომადგენელი. მიქაძეების შორეული წინაპრები სამეგრელოდან გადმოსულან ქართლში. აქ ისინი სასულიერო წოდების წარმომადგენლები გამხდარან. XVII ს-იდან ამ ოჯახში მემკვიდრეობით გადადიოდა სიონის დეკანოზობა. XVII ს-ის მიწურულს ცხოვრობდა იესე დეკანოზი, რომელსაც რამდენიმე ვაჟი ჰყავდა, ერთი მათგანი იყო გაბრიელი, მამა ნიკოლოზისა და ზაქარიასი, რომელიც უფრო ამბროსი ნეკრესელი სახელით არის ცნობილი. ნიკოლოზი იყო სიონის დეკანოზი, XVIII ს-ის გამოჩენილი კალიგრაფი. ნიკოლოზის გადაწერილი ყველაზე ადრეული ხელნაწერი 1731 წელს მიეკუთვნება, როცა იგი ყოფილა თერთმეტი წლისა. მინაწერის თანახმად, ეს მისი პირველი ნამუშევარია. "ღმერთო, შეიწყალე ამის მჩხაბავი დეკანოზისშვილი ნიკოლოზ, რომელმან აღვსწერე წმიდა ესე ზიარების ლოცვა. ვინც იხილავდეთ და წარიკითხვიდეთ, გაზდას მიბრძანებდეთ ამისთვის, რომ ყრმა ვიყავ ამის წერაში და არც ჯერ სხვა წიგნი დამეწერა. ამის სრულყოფასა ვიქმენ წლისა ათერთმეტისა დეკენბერსა, ქკს უით". ეს მინაწერი იძლევა საშუალებას, გაირკვეს, რომ გადამწერი 1720 წელს დაბადებულა და, როგორც ჩანს, მწერლის ხელობას იგი პატარაობიდანვე დაუფლებია. 23-26 წლის ჭაბუკ ნიკოლოზს უკვეთავდნენ ხელნაწერის გადაწერას მეფე თეიმურაზ II, ვახტანგ, ერეკლე II-ის მეუღლე დარეჯან დედოფალი, გიორგი ბატონიშვილი, შემდგომში გიორგი XII, უმაღლესი სასულიერო წოდების წარმომადგენლები: ანტონ I კათალიკოსი, ბოდბელი მიტროპოლიტი იოანე და სხვ. ამ ისტორიულ პირთა დაკვეთით შესრულებული ხელნაწერები, დაცული ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის სხვადასხვა ფონდებში, იმთავითვე იყო ცნობილი. მაგრამ Q ფონდში 80-იანი წლებიდან კიდევ ინახებოდა ხელნაწერები, რომლებიც, როგორც გაირკვა, ნიკოლოზის გადაწერილია. ერთ-ერთი ხელნაწერი გახლავთ სახარება, ნუსხურით შესრულებული ქაღალდზე, შეიცავს 259 ფურცელს. წიგნს უზის თარიღი - ჩღლთ, ანუ 1739 წელი. ამ ხელნაწერის წერისას ნიკოლოზი 18-19 წლის ჭაბუკი უნდა ყოფილიყო. გამოდის, რომ ეს ხელნაწერი წიგნი ამ შესანიშნავი კალიგრაფის ერთ-ერთი ადრეული ნამუშევარია. ახალგამოვლენილი ხელნაწერი შედარებით მცირე ზომისაა, გადაწერილია XVIII საუკუნისათვის დამახასიათებელი მუქი შავი მელნით, საზედაო ასოებისათვის, სათაურებისათვის, მნიშვნელოვანი ადგილებისათვის გამოყენებულია სინგური. ტექსტი ნაწერია დიდად გაწაფული ხელით, თანაბარი ნუსხურით. ასეთი წერის მანერა დამახასიათებელია XVII-XVIII სს. საუკეთესო კალიგრაფებისათვის. სახარებებს წინ უძღვის მახარებელთა შესხმანი სოფრონისა და დოროთეოსის მიერ, სახარების საძიებელი და თვეთა მეტყველებანი ძალითა ღმრთისათა. სახარების ტექსტი გიორგი მთაწმიდელის რედაქციისაა.

ამ ხელნაწერ წიგნში კარგად არის გააზრებული და ორგანიზებული ფურცლის გაფორმება, მისი დეკორატიული ეფექტი. წიგნის შესამკობად გამოყენებულია ის ხერხები, რომლებიც საერთოდ ცნობილია ამ პერიოდში. ფურცელზე ორ სვეტად ნაწერი ტექსტი ჩასმულია ჩარჩოებში, რომლებიც ოქროსფერი, ლურჯი, წითელი ან მწვანე თმისებური ხაზებისაგან შედგება. სახარების დასაწყისებს ამკობს ბაცი წითელი, აგურისფერი, ცისფერი, ლურჯი, მწვანე ფერადებით შეღებილი თავსამკაულები და ფერებით შესრულებული ბოლოსამკაულები - მცენარეთა და ფრინველთა გამოსახულებები. ნიკოლოზის გადაწერილ ამ სახარებაშიც ისევე, როგორც სხვა მისეულ ხელნაწერებში, ტექსტის მეშვეობით სტრიქონების მატება-კლებით გამოყვანილია კუთხოვანი ფიგურები, სამკუთხედები, რომბები ან ნებისმიერი ფიგურები, რომლებიც შესაძლებელია შემოსაზღვრული იყოს ფერადი ხაზებით. გადამწერი არის ტექსტის გამფორმებელიც მხატვრულად.

ხელნაწერს ახლავს ნიკოლოზის ანდერძები, რომელთაგან ორს მხატვრის ხელმოწერის ფუნქციაც ენიჭება. წიგნის წერის პროცესში რამდენჯერმე ახსენებს საკუთარ თავს. ხელნაწერის შუა ნაწილში ხლართული ოქროსფერი ან ფერადებით გაფორმებული ასოებით წერია: "ვწერ ნიკოლოზ", წიგნის უკანასკნელ ფურცელზე კი მხატვრულად გაფორმებული მშვენიერი ასოებით წარმოდგენილია სიტყვები: "დავწერე ნიკოლოზ". ორივე ანდერძი შესრულებულია ჯვრის ფორმით. ერთ-ერთი ანდერძი ნაწერია მთავრულით, რომელშიც ყოველი სიტყვა პაწაწინა სინგურით შესრულებული ვარსკვლავებით არის გამოყოფილი და რომელშიც იხსენიება "სახარებისა ამის აღმწერელი და გამსრულებელი მთავარდიაკონი ნიკოლოზ". მეორე ხელნაწერი, რომლის გადამწერიც ნიკოლოზ მიქაძეა, ასევე ჰომილეტიკურ-ჰაგიოგრაფიული კრებულია. უზის ორი თარიღი 1764 და 1734წწ. შეიცავს იოანე ოქროპირის, ბასილი დიდის ეფრემ ასურის, აბრაჰამ მონაზონის საკითხავებს, ასევე იოვანე ოქროპირის ცხოვრების ტექსტს. ეს კრებული ნაწერია ქაღალდზე ნუსხურით, შავი მელნით, საზედაო ასოები და სათაურები სინგურით. ზემოთ მოხსენებული სახარებისაგან განსხვავებით, სადადაა გაფორმებული, მაგრამ წიგნი ნათლად მეტყველებს გადამწერის ოსტატობაზე. ამ ხელნაწერის დიდი ნაწილი ერთი კალმითაა გადაწერილი. ეს გამონაკლისი არ ყოფილა მისი შემოქმოქმედებისათვის. ჩინებულ ოსტატს ეს აღუნიშნავს კიდეც გიორგი XII-ისთვის შესრულებულ ხელნაწერში: "მოიხსენეთ, რომელი ერთის გამოჭრილს კალმით დამიწერია, რომ არ გამომიცვლია კალამი და ჩვენდა შემდგომად, ვინც ეს ასე მწერლობა ეცადოს", ქების ღირსიაო. იმავე შინაარსის მინაწერს ვხვდებით ამ ხელნაწერშიც. თავად ხელნაწერი გენათელი ეპისკოპოსის დაკვეთით არის შეუსრულებული. ანდერძი გვაუწყებს: "უფალმან მრავალჟამიერ-ყოს ბატონიშვილი გენათელი მიტროპოლიტი იოსებ, რომლისა ბრძანებითა აღვწერე წიგნი ესე-სწავლანი იოვანე ოქროპირისა, საკითხავად სასურნი და სულთა განმანათლებელნი, უღირსმან მღდელმან სიონის დეკანოზმან ნიკოლაოზ, გევედრები მხილველთა და მკითხველთა, მცირედთა ხსენებასა ჰყოფდეთ ჩემ მწერლისა ამის. ჩღიდ" (1764), 1734.

ყურადღებას იქცევს ეს ორი ხელნაწერი წიგნი და მათი დათარიღება. ერთ ხელნაწერს დათარიღად უზის 1739 წლით, მეორეს კი აქვს ორი თარიღი, რომელთა შორისაც 30 წლიანი სხვაობაა 1764 და 1734 წწ. ორივე ანდერძში გადამწერი სიონის დეკანოზს უწოდებს საკუთარ თავს. ერთის მიხედვით ის 18-19 წლის ყმაწვილია, მეორეს მიხედვით, 14–44 წლისა. საქმე ისაა, რომ ნიკოლაოზი არა მარტო იწერდა ხელნაწერ წიგნებს, არამედ მოძველებულ ცალებს აღადგენდა კიდეც. ამის დასტურია მიქაძეების გადაწერილ კონდაკზე დართული მისი ერთ-ერთი ანდერძი. წიგნი მას თავის პაპასთან, იესესთან, ერთად გადაუწერია 1731 წელს 11 წლის ყრმას, მოგვიანებით კი, კერძოდ, 1778 წელს ეს წიგნი აღუდგენია. ხელნაწერს ეს თარიღები უზის. ვვარაუდობთ, რომ მას ბავშვობასა და სიყმაწვილეში უნდა ჰქონოდა გადაწერილი ზემოხსენებული წიგნები და შემდეგ უკვე დეკანოზობის დროს გადაწერილ ძეგლს მიუწერა დედნის უწინდელი თარიღიცა და უშუალოდ გადაწერის თარიღი.

ნიკოლოზ მიქაძის შესრულებული ხელნაწერები კიდევ ერთხელ მოწმობენ, რომ XVIII ს-ში გადამწერის შრომა დიდად ფასობდა საქართველოში, თავად ნიკოლოზ მიქაძის ღვაწლი კი ჯეროვნად იყო დაფასებულიცა და შეფასებულიც. მას დიდი პატივით იხსენიებდა იოანე ბატონიშვილი "კალმასობაში" და წერდა: "იყო საღმრთო წერილში გამოცდილი, ხუცურის ხელის მწერლობაში პირველი, რომელი ჯერეთ არავინ ყოფილა. ამისთანა მშვენიერის ხელით მწერალი. ვითარცა ესე და აგრეთვე ხელჩამრთველი მშვენიერად. ამან გარდასწერნა მრავალნი საღმრთო წერილნი ამან დია პატიოსნად იცხოვრა და უყვარდათ მეფეთაცაო".

ნიკოლოზის უმცროსი ძმაც - ერისკაცობაში ზაქარია, შემდგომში ამბროსი ნეკრესელი ცნობილი სასულიერო პირი, მწერალი და კალიგრაფი ყოფილა. იგი 1778 წლიდან გამხდარა წილკნელი ეპისკოპოსი, შემდეგ უბოძეს მანგლელობა და ნეკრესელობა. ნეკრესის ეპარქიის გაუქმების შემდეგ, 1811 წელს, იგი თბილისში დაბრუნდა და 1812 წელს გარდაიცვალა. ზაქარია თავისი დროის საუკეთესო კალიგრაფთა გვერდით დგას და საკუთარ ძმას, ნიკოლოზსაც, არ ჩამოუვარდება. მის შემოქმედებაში დიდი ადგილი უკავია სხვადასხვა კრებულს. ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში დაცულ მის გადაწერილ ნიმუშებს მისი გადაწერილი კიდევ ერთი კრებული შეემატა, რომელიც შეიცავს ანტონის რედაქციის ტიპიკონსა და გიორგი მთაწმიდელის რედაქციის თვენის ტექსტებს. ხელნაწერის ანდერძში ვკითხულობთ: "წიგნი ესე არს ტიპიკონი, სრულ კეთილად განწესებული ყოველთა დღეთა წელიწადთა ათორმეტთა თვეთათვის სრულიად ამას წიგნსა შინა მოხსენებული"... ეს ხელნაწერი 1760 წლითაა დათარიღებული. ამას გადამწერის მიერ ტექსტზე დართული ანდერძით ვიგებთ: "აღიწერა დეკენბერსა ა (1), ქრისტეს აქეთ 1760 წ”. ანდერძის მიხედვით, კალიგრაფი ჯერ კიდევ ზაქარიად იხსენიებს თავს: "აღვწერე მე ყოვლად უსახურმან მონა-მსახურმან სიონის დეკანოზისშვილმა ზაქარია მთავარდიაკონმა." ზაქარიას ეს ხელნაწერი მხატვრულად გაფორმებული არ არის, მაგრამ კალიგრაფიულია, შესრულებულია შავი მელნით, მნიშვნელოვანი ადგილები კი - სინგურით, ანუ წითელი მელნით. ტექსტს ახლავს ოთხი სახის მარგინალური ნიშანი, რომლებსაც თავიანთი დანიშნულება აქვთ ტექსტში. როგორც გადამწერებს სჩვევიათ, გადამწერი შენდობასა და პატიებას ითხოვს შეცდომებისათვის მკითხველისაგან. "რაი ოდენ სიჩჩოებასა ძალ-მედვა, სიმართლეს ვეცადე გარნა თუმცა იხილოთ რაიმე ცთომილი, ნუ ფრიად ბრალეულ-მყოფთ, ამისთვის მდაბლად ხსენებული ამის მწერალი ზაქარია ვითხოვ თქუენ მიერ მეოხებასა ჩემ უნდოსათვის". იოანე ბატონიშვილი ზაქარიასაც ახასიათებს თავის ,,კალმასობაში’’: იყო მეცნიერი საღმრთო წერილსა შინა გამოცდილი, კვალად უცხო მწერალი, ვითარცა ხუცურისა, აგრეთვე მხედრულის ხელისა. ამანაც მრავალნი საღმრთო წერილნი და ისტორიები გადასწერნა. ესე იყო კარგი პიიტიკოსი, მუსიკოსი და სრული მგალობელი. ამან აღზარდნა რაოდენიმე მოწაფენი". ზაქარიას "კარგ პიიტიკოსობაზე" წარმოდგენას გვიქმნის ხუთმუხლედად შეთხზული სამსტროფიანი ლექსი, რომელიც ჩვენ მიერ გამოვლენილ ხელნაწერს ბოლოში, ანდერძის შემდეგ, ერთვის. მოვიყვანთ მხოლოდ ერთ სტროფს: "ზესთა სურვა თუ გიხმდეს, კეთილ მზრდელობდე, შინა მწყობრობდე, გინა გარბაკველობდე, აღმსთვ-აღიკარვ, არცა ზარდამხდეობდე, ფრიად ისწრაფე, ვიდრე კარგანმღეობდე, კეთილ თუ გსურს, სასძლოდ მედასეობდე". როგორც ვხედავთ, ეს სტროფი ქადაგებს თავმდაბლობას, ზნეკეთილობას, მართლმორწმუნეობას. ამრიგად, წიგნის დამზადებას XVIII საუკუნეშიც, ისევე, როგორც შუასაუკუნეებში, მნიშვნელოვანი თხზულებისა თუ დაკანონებული რედაქციის გადაწერა-გამრავლებასა და მათ გავრცელებას საქართველოს ყველა საეკლესიო-სამონასტრო ცენტრსა თუ სასახლეში, ხელს უწყობდნენ საერო წოდება, ეკლესიის მესვეურები და სასულიერო წრის წარმომადგენლები.

ძირითადი ბიბლიოგრაფია

აბულაძე ილ. ქართული წიგნები იოვანე ოქროპირისა და მისი გამოძახილი ძველ ქართულ მწერლობაში, ენიმკის მოამბე, XIV, თბ. 1944.
ბერიძე ვ. ძველი ქართველი ოსტატები, თბ., 1960.
ინგოროყვა პ. გიორგი მერჩულე, ქართველი მწერალი მეათე საუკუნისა, თბ. 1954.
ინგოროყვა პ. ძველი ქართული სასულიერო პოეზია V-X საუკენეებში, 1965.
კეკელიძე კ. ქართული ლიტერატურის ისტორია, ტ. I, 1980.
კეკელიძე კ. ეტიუდები I, თბ., 1945 წ.
მგალობლიშვილი თ. კლარჯული მრავალთავი, თბ., 1987.
მენაბდე ლ. ძველი ქართული მწერლობის კერები საზღვარგარეთ ტ. II, 1980
მენაბდე ლ. ძველი ქართული მწერლობის კერები, ტ. I, ნაკვეთი I, II, თბ. 1962.
ჟორდანია თ. ქრონიკები, I, თბ., 2003.
ქართული ოთხთავის ორი ძველი რედაქცია, სამი შატბერდული ხელნაწერის მიხედვით, გამოსცა აკ. შანიძემ, თბ. 1945.
Catalogue des manuscrits géorgiens de la Bibliothéque de la Laure d̓̓ Iviron au Mont Athos par R. Blake, ROC, 3-éme Série, VIII (XXIVII), ,N 3-4, (1932),; IX (XXIX), N 1-12 (!932), N 3-4 (1932).
Адышское Евангеле 200 фототипических тавлиц и предисловие Е. Такаитшвили, МАК XIV, 1916.